Tadqiqot: 20-21-asr binolarida Oʻzbekiston meʼmorchiligining anʼanaviy elementlaridan foydalanish

20-asrning boshidan 1940-yillargacha

Toshkentning tarixi uzoq va maroqli. Uning me`morchilik tarixi ham shunday darajada hayratlanarli - tez-tez o'zgarib turadigan "egalari" va davlatga mansubligi, davrlar va turli davlat buyurtmalaridan o'tib, yangi va yangi narsalarni o'zlashtirdi u doimo o'zgarib bordi.

Toshkent me'morchiligining rivojlanishini o'rganish nafaqat me'moriy va texnik xususiyatlarga sho'ng'ishni anglatadi. Chunki uni o'rganayotganda siz muqarrar ravishda ko'proq narsaga duch kelasiz. Hukmron davlatga, unga hamroh bo'lgan mafkuraga, hokimiyatning madaniyat va merosga bo'lgan munosabatiga, madaniyatning rivojlanishi yoki tanazzulga uchrashiga.

Helloblog sizni 19-asr oxiridan to hozirgi kungacha bo'lgan eng qizg'in davrda poytaxt me'morchiligining qiziqarli dunyosiga qarashga taklif qiladi. An'analarning mustamlakachi tomonidan butunlay rad etilishidan Stalin davridagi eklektik qarzlargacha, modernizm cho'qqisida o'rta asr g'oyalarini jasoratli talqin qilish va rivojlantirishdan oddiy nusxa ko'chirish va qadimgi an'analarni o'rganishga urinishlargacha.

Birinchi maqolada - 19-asr oxiri va 20-asrning boshlari haqida hikoya. An'analar va yangilik imkon qadar alohida mavjud bo'lgan vaqt haqida. Nima uchun bu sodir bo'ldi? Nimaga kerak edi? Qanday qilib o'sha davrda sharq me'morchiligining an'anaviy elementlari oddiy attarasionga aylandi? Bularning barchasi haqida gaplashamiz.

Toshkent shahar (va davlat) sifatida juda qadimiy. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Oʻzbekiston poytaxtining yoshi 2500 yildan oshgan – buni Shoshtepa va Ming Oʻrik hududida olib borilgan qazishmalar ham tasdiqlaydi. Biroq, hikoyaning mavzusiga aylangan "sharqona" me`morchilik bu yerda hududning boshqa joylariga qaraganda mos ravishda oldin emas — o'rta asrlarda, arablar mintaqani bosib olgandan keyin, Islomning tarqalishi va unga hamroh bo'lgan me'moriy an'analardan keyin paydo bo'lgan.

19-asrning oʻrtalariga kelib Toshkent shartli tipik “sharqiy” (mustamlakachilik nutqi va soddalashuvi uchun uzr) shahar edi. Atrofda - baland loy qal'a devori, ichkarida - turar-joy binolari bo'lgan tor kichik ko'chalar, bir nechta bozorlar, bir nechta madrasalar, masjidlar va maqbaralar. Hamma narsa shunday bo'lishi kerak.

Hozir o'sha "eski shahar" qoldiqlarini ikki joyda uchratish mumkin. Birinchisi Chorsu yaqinidagi Xast Imom majmuasi orqasida, ikkinchisi “Xalqlar doʻstligi” metro bekati yaqinida, u yerda yangi “Siti” va yirik savdo markazi roʻparasida, toʻqqiz qavatli uylar ortiga bir va bir nechta tor koʻchalar deyarli har bir hovlida yarim asrlik sopol uylar va shinam uzumzorlari bilan Chaqar mahallasi yashiringan.

Biroq, 1865 yilda shaharning rivojlanishi keskin ravishda boshqa tomonga (so'zma-so'z) siljidi - keyin Rossiya imperiyasi shaharni bosib oldi va uni yangi, qo'shilgan mintaqadagi asosiy markaz qilib tayinladi.

Rossiya tomonidan O'rta Osiyoning "paxta" va boshqa oziq-ovqat mustamlakasi haqida gapirish qanchalik rusum bo'lmasin, aksariyat hollarda bu oddiy raqobat edi. Angliya imperiyasi mintaqaga janubdan, Hindiston va Pokistondan yaqinlashib kelayotgan edi, Rossiya esa ularning asosiy raqobatchisi mintaqani nazorat ostiga olishiga yo'l qo'yishni istamadi. Ularning raqobatdoshligining bu davri hozir Katta o'yin deb ataladi - kim birinchi bo`lsa, o`sha haq

Shunday qilib, 19-asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya Oʻrta Osiyoni deyarli butunlay bosib oldi. Hozirgi Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Oʻzbekistonning bir qismi, jumladan, Toshkentni oʻz ichiga olgan Qoʻqon xonligi butunlay Rossiyaga oʻtib ketdi. Xiva xonligi va Buxoro amirligi qaram davlatlarga aylandi – amalda mustaqillikni saqlab, ular Rossiyaning farmonlariga bo'ysunishga majbur bo'ldilar, bu esa ularga xavfsizlik va barcha yordamni kafolatladi.

Toshkentni 1865 yilda oldilar. Shahar ayniqsa qarshilik ko'rsatgan deb bo`lmaydi - ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, u tezda taslim bo'lgan. Buning ajablanarli joyi yo'q — Qo'qon xonligining o'zi uni faqat 19-asrning boshlarida qo'shib olgan va shu paytgacha shahar hech kimga qaram bo'lmagan, shuning uchun Qo'qonga nisbatan xafagarchilik saqlanib qolgan edi.

Shunday qilib, shahar olindi. Rossiya esa uni oʻz tarkibidagi yangi mintaqasi, Turkiston general-gubernatorligining maʼmuriy markaziga aylantiradi. Faqatgina joylashuvi qulay - mintaqa markazida edi. Yangi poytaxt ko`rkam ko'rinishga ega bo'lishi uchun "yangi shahar" qurishni boshladilar. Hammasi Islom Karimov qarorgohi hududidagi qal’a (darvoqe, u yerda hamon qal’a darvozalari bor) va ikki harbiy qarorgohlardan boshlangan. E’tiborlisi, qal’a to‘g‘ridan-to‘g‘ri eski shahardagi Qo‘qon hukmdorlari qo‘rg‘onining ro‘parasida, aynan Anhor kanalining orqasida qurilgan.

Oradan bir necha yil o‘tgach, yangi Toshkentning bosh rejasini tuzish va kapital qurilishni boshlash uchun Peterburgdan loyihachilar shaharga yuborildi.

Shahar markazi hozirgi kunda ham— hozirda Amir Temur xiyoboni deb nomlanuvchi kichik bog` markaz bo'lib qolmoqda. Undan bir nechta markaziy yo'llar nur kabi tarqalgan, ular ham bir-biri bilan halqalar orqali bog'langan. Hozir bu hudud Toshkentda 19-asr oxiri-20-asr boshlaridagi rus mustamlakasi binolari saqlanib qolgan deyarli yagona hududdir.

Me`morchilikga kelsak, u bir nechta istisnolardan tashqari, sof yevropacha edi. Nega ular darhol u yerda yangi masjidlar qurishni boshlamadilar? Chunki Rossiyaning boshqa mintaqalaridan kelgan yangi aholiga bu kerak emas edi. Ammo ma'muriy binolar, maktablar, universitetlar, kasalxonalar, kazarmalar, banklar va teatrlar kerak edi - bularning barchasi mutlaqo boshqa madaniyat merosxo'rlari uchun me`yor edi.

Yangi shahar yevropalik me`morlar tomonidan butunlay yevropacha va ularga tanish uslubda qurilgan. Kim biladi, ehtimol ularning ba'zilari shahar uchun an'anaviy elementlar va uslublar bilan "o'ynashni"  xohlagandir, ammo bunday holda, me'morlar mahorat va ko'nikmalarga ega bo'lishlari dargumon. Biroq, istisnolar mavjud edi, masalan, ichki qiyofada. Rossiya imperatorining jiyani knyaz Romanov saroyining ichki qismiga qarang - sof yevropacha fasad orqasida rus va arab an'anaviy elementlarini o'z ichiga olgan qiziqarli aralash dekor yashiringan.

Dekolonizatsiya davrida hatto haqoratli ko'rinishi mumkin bo'lgan yana bir qiziqarli misol - 1916 yilda qurilgan “Xiva” kinoteatri. Tashqi tomondan mahalliy uslubga to‘liq taqlid qilish ruhida yaratilgan bu oddiy attraksion edi: ular aytishadiki, biz Osiyodamiz va biz bu Osiyo binosini yangi Yevropa shahrimizning markazida qurdik. Qaysidir tomondan, bu hatto yoqimli.

Afsuski, kinoteatr binosi qurilganidan bir necha yil o'tib zilzila natijasida vayron bo'lgan va keyin uning o'rnini boshqa binolar egallagan.

Vaqt o'tdi, shahar rivojlandi. 1917 yilgi mashhur voqealar - Rossiyadagi inqilob, monarxiyaning ag'darilishi va sovet tuzumiga qonli va uzoq davom etgan o'tish davri bo'lmaganida, kim biladi, bundan nima chiqishi mumkin edi. Bu yerda bizni faqat ushbu o'zgarishlar davri - o'sha radikal va keskin, ilg'or va nostandart, har jihatdan inqilobiy, ammo, afsuski, Toshkentda deyarli yo'qolgan me`morchilik qiziqtiradi.

Har qanday o'zgarishlar davrida jamiyatning fikrlari va rivojlanishini kuzatish juda qiziq. Tasavvur qiling – uzoq asrlar davomida podshohlar va imperatorlar ostida yashagan, faqat 50 yil oldin qullikni bekor qilgan (u krepostnoylik deb nomlangan) va shohni Xudoning yerdagi bevosita vakili deb bilgan mamlakat to'satdan bularning barchasidan ozod bo'ldi. Sotsializm va kommunizmning yangi g'oyalari havoda aylanib yurdi va bu o'zgarishlarning bo`tqasida ong o'zgardi — odamlar chinakam erkin bo'lishlariga chin dildan ishonishni boshladilar.

Shunday ekan, Sovet Ittifoqining ilk tarixidan ocharchilik, ichki urushlar va xalqaro izolyatsiya kabi omillarni istisno qiladigan bo‘lsak, jamiyatning o‘z-o‘zini anglash darajasida bu yer qiziq joy edi. Imperiya davrida boshlangan san'at va me'morchilikdagi g'oyalar, mutlaq darajaga yetgan, o'zgarishlar davri mafkurasi bilan aralashib ketgan va ilgari ko'rilmagan shakllarga aylangan. Bu hamma narsaga taalluqli edi – rassomchilik, fotografiya, adabiyot ... Va, albatta, me`morchilik. 

O'sha davr, 20-asr 20-30-yillarning mualliflari haqiqiy novatorlar, yangi shakl va g'oyalarning kashshoflari edilar. Boshqacha aytganda, ular birinchilardan edilar.

Bu me'morchilikka boshqa sohalarga nisbatan kam ta'sir ko'rsatdi - shaharlarimiz qiyofasini butunlay o'zgartiradigan me'morchilik uslubi shunday tug'ildi. Bu konstruktivizm edi.

Uslub mafkurasi sodda edi – har bir element o'z rolini o'ynaydigan va ma'nosiz yuk bilan osilib qo'lmaydigan murakkabliklar va keraksiz detallarsiz sodda va tushunarli me`morchilikni yaratish. Konstruktivist me`morlar, aslida, binoning konstruksiyasiga urg'u berdilar, to'g'ri burchaklardan tortinmadilar, eng muhim manbadan - Quyoshdan maksimal yorug'lik olish uchun o'z ishlarida juda ko'p shishadan foydalandilar.

Qarang, o'sha davrdagi binolar qanchalik fantastik edi - haqiqatan ham kelajakdandek:

Uslub Toshkentga ham yetib kelgan. Ammo, afsuski, u bir nechta namunalardan tashqari saqlanib qolmagan.

Albatta, avangard falsafasining o'zi yangi binolarda shahar uchun an'anaviy me'moriy elementlardan foydalanishga imkon bermadi - yangisi tom ma'noda eski xarobalar ustiga qurilgan, demak, bu yerda eskilar uchun joy qolmadi. 

Ammo bizning kontekstimizdagi keyingi bosqich allaqachon ancha qiziqarli. Ko'p jihatdan me`morchilik tarixi uchun o'ziga xos bo'lgan 30-yillar davri turli shaharlar va mamlakatlarda an'anaviy elementlarni o'ziga xos tarzda talqin qilgan va o'zlashtirgan, me`morchilikni juda taniqli va o'ziga xos qilib olgan stalincha me'morchilik uslubiga o'tishning boshlanishini belgilab berdi.

Biz Shota Rustaveli ko'chasi haqidagi maqolada o'sha davrdagi ko'plab binolarni tahlil qildik - aynan shu ko'chada binolar konstruktivizm va keng tarqalgan Stalincha ampir uslubi chorrahasida qurilgan. Masalan, Rustaveli va Bobur chorrahasidagi to‘qimachilik poliklinikasi, savdo markazi, shuningdek, bugungi kunda Xalqaro madaniyat markazi joylashgan To‘qimachilikchilar madaniyat saroyi.

Endi ushbu maqolada ko'rgan barcha me`morchilikni eslang - o'tgan asrning 30-40-yillari boshlarida shahar aynan shunday edi. Turli davrlar va dunyoqarashlar aralashmasi bo'laklaridan to'qilganga o'xshab, ko'p qirrali va uzilib qolgan.

O'sha paytda jamiyatning o'zi ham shunday edi - tarixning monoton asrlaridan so'ng, XX asr unga inqilobiy o'zgarishlarni, shablonlarni yo'q qilishni va dunyoqarashni butunlay qayta qurishni olib keldi. Eski tartiblar qulab tushdi, ularning o'rniga har doim ham uzoq vaqt qolmagan yangilari keldi. Ammo bu diqqatga sazovor narsa edi - haqiqiy demokratiyaning kichik bir epizodi, inson oxir-oqibat biror narsani hal qilishi mumkinligiga ishonch. Shuningdek, o'tmishda qaysi an'analarni saqlash va qaysilarini tark etishni tanlash.

Ammo nima sodir bo`lsa, sodir bo'ldi - 30-yillarning boshlarida yagona avtoritar hukmdorga aylangan Sovet Ittifoqida Iosif Stalin hukmronlik qildi. Va keyinroq ko'rib turganingizdek, bir odamning jamiyatga, an'analarga va me'morchilikka ta'siri juda sezilarli bo'lib chiqdi.

Keyingi maqolada biz Toshkentning oʻziga xos stalincha uslubda qurilgan “tantanali” otkritka – Bobur, Rustaveli, Navoiy - koʻchalarini koʻrib chiqamiz. Mintaqaning an'anaviy me`morchilik elementlari qachon va nima uchun shahar me'morchiligiga qayta boshlaganini tushunamiz. O'tgan asrning o'rtalarida me'morlar ular uchun qanday rivojlanishni taklif qilganliklarini va ular modernizm uchun qanday asos yaratganliklarini — an'anaviy o'zbek me'morchiligining elementlarini butunlay yangi bosqichga olib chiqqan, ularni rivojlantirgan va yangi ma'nolar bilan to'ldirgan me'moriy davrni aniqlaymiz.