Mirzo Ulug'bek nomidagi Astronomiya instituti tarixi

Toshkent shahrining Yunusobod tumanida "Gridrometsentr" avtobus bekati hamda "Start" stadioni yaqinida, ya'ni Osiyo ko'chasidan uzoqda bo`lmagan joyda T-shaklda qurilgan va devorlaridan birida quyosh soati o`rnatilgan bino mavjud. U ko`chaga parallel emas, "qiyaroq" joylashtirilgan bo`lib, ko`cha bo`ylab turnaqator boshqa binolardan shu ko`rinishi bilan farq qiladi. Buning sababi shundaki, smartfonda kompasni yoqqanimizda binoning qanotlari Shimol-Janub va Sharq-G'arb yo'nalishlarida aniq ko'rinib turadi va quyosh soatlari Janubiy devorda o`rnatilgan bo`lib, ular kunning ko'p qismida yoritib turiladi.

Ushbu qurilishda O'rta Osiyodagi eng qadimiy va ilmiy muassasa, ya'ni Mirzo Ulug'bek nomidagi Astronomiya instituti joylashgan. U 1873 yilda Toshkent astronomiya rasadxonasi sifatida tashkil etilgan hamda 1966 yilda esa astronomiya institutiga aylangan.

Institutga tutash (13 gektarlik) hudud ham uning bir qismi edi. Bu yerda teleskoplar o`rnatilgan pavilyonlar, doimiy sun'iy yo'ldosh navigatsiya stantsiyasi va oddiy astrografli minora (samoviy jismlarni suratga olish uchun maxsus teleskop) - 1895 yilda qurilgan Wilgelm Gainzelman tomonidan ishlab chiqilgan mustamlakachilik me'morchiligi namunasi mavjud. Bundan tashqari, hududda institut xodimlari yashagan uylar bor, hozir esa u yerda ularning farzandlari, nabiralari va chevaralari istiqomat qilmoqdalar. Butun hudud bo'ylab to'rt yil davomida qurilish ishlari olib borilmoqda. 2022 yilda bu yerda astronomiya va aeronavtika parkini ochishni rejalashtirishmoqda. 

Institut xodimlari O'zbekiston milliy universiteti va Samarqand davlat universitetida astronomiya talabalariga dars beradilar va Ulug'bek nomidagi ixtisoslashtirilgan maktab-internatga imtihonlarni tashkil etish va o'tkazishda ishtirok etadilar. Institut respublika bo'ylab – Nukus, Samarqand, Qarshi, Andijon, Toshkent o’quv rasadxonalari tarmog'ini qo'llab-quvvatlaydi va Parkent-teleskopi Materialshunoslik instituti joylashgan tog'da va ulardan yuqoriroqda joylashgan mashhur quyosh pechida o'rnatilgan.

Ular haqiqiy astronomiya markazlaridir – talabalar nafaqat u yerda ta'lim amaliyotiga ega bo`ladilar, balki jiddiy ilmiy tadqiqotlar bilan ham shug'ullanishlari mumkin. Bundan tashqari, institut yosh astronomlar uchun muntazam ravishda seminar-treninglar tashkil etadi, ular ilm-fanning so'nggi yangiliklari bilan tanishadilar, bir-birlari bilan va katta tajribaga ega hamkasblari bilan tajriba almashadilar.

Faoliyati nimadan iborat?

Institut faoliyatining asosiy yo'nalishi – bu ilm-fan. Institutda xodimlar umumiy nisbiylik nazariyasi doirasida astrofizik jarayonlar va kosmologiyani nazariy tadqiqotlari bilan shug'ullanadigan bo'lim mavjud. Ular neytron yulduzlarini o'rganadilar. Ular 2019 da supermasiv qora tuynukning birinchi rasmini olishga muvaffaq bo'lgan Event Horizon Telescope (voqealar gorizonti teleskopi) loyihasining nazariy va analitik qismiga sezilarli hissa qo'shdilar. Bo'lim xodimlaridan ikkitasi jahon fanlar akademiyasi a'zolaridir.

Institut amaliy masalalar bilan ham shug'ullanadi. Misol uchun, bu yerda osmonda oyning holati va diskining ko'rinishi haqidagi ma'lumotlar hisoblab chiqiladi, buning asosida Ramazon oyining boshlanish sanasi aniqlanadi va ro'za kalendarlari yaratiladi. Institutning boshqa bo'limlaridan biri sun'iy yo'ldosh ma'lumotlari asosida yer yuzasini o'rganish bilan shug'ullanadi, xodimlar tog'larda muzliklarning erishi va yangi ko'llar shakllanishi, tektonik plitalarning harakatlanishi, koordinatali tarmoqlardagi o'zgarishlarni kuzatadilar. Bu yerda mamlakat xaritalarini eski sovet koordinata tizimidan SC-42-dan zamonaviy universal WGS-ga o'tkazish bo'yicha ishlar amalga oshirildi.

Institut bo`linmalari

Institutning asosiy ko'magi Maydanak tog'li rasadxonasidir. Maydanak tog'ining g'arbida joylashgan Pamir-Oloy tog' tizmasining G'arbiy qismida Shaxrisabzdan 45 km janubida va Samarqanddan 120 km janubda joylashgan teleskoplar majmuasi hisoblanadi. Balandligi - dengiz sathidan 2700 metr. Rasadxonaning atmosfera sifati noyobdir: yiliga o'rtacha 200 kunning tunlarida osmon oydin va geografik joylashuvi esa Kanar hamda Gavay orollari muhim astronomiya majmualari o'rtasida joylashgan. 

Maydanakda beshta yirik teleskop mavjud – 60 cm ko'zgulardan 1,5 metrli AZT-22gacha, shuningdek, bir qator yordamchi qurilmalar va yana bir boshqa doimiy sun'iy yo'ldosh navigatsiya stantsiyasi bor. Institut xodimlari tomonidan to'liq yig'ilgan va o'rnatilgan quyosh elektr stantsiyasi ham mavjud.

Maydanakda Quyosh sistemasining kichik jismlari – asteroidlar va kometalar kuzatiladi. Misol uchun, 1994 yilda bu yerda olti kun davomida Shumeyker-Levi 9 kometasining Yupiterga qulashi kuzatildi. Shu yerda 2010 yilda Samarqand nomi bilan atalgan birinchi "o'zbek" kichik Sayyora ochildi. Bugungi kunda Maydanak ma'lumotlariga ko'ra, o'nlab yangi asteroidlar mavjud. Bundan tashqari, Maydanakda yangi, yaqin atrofdagi joylar va yaqin galaktikalar doimiy ravishda kuzatilmoqda. MDH mamlakatlar hududida birinchi astrovideo Maydanakda suratga olingan.

Maydanak teleskoplarida kuzatuv vaqtlari Rossiya, Yaponiya, Xitoy, Koreya, Fransiya, Germaniya, AQSh, Italiya, Litva, Ukraina astronomlari tomonidan ijaraga beriladi. Maydanak foydalanuvchilari uchrashuvi vaqti-vaqti bilan o'tkaziladi. Shunisi e'tiborga loyiqki, Maydanakdagi kuzatuvlar bevosita yosh yigit – qizlar, asosan, Maydanak qishlog'ini o'rab turgan mahalliy aholi tomonidan olib boriladi.

Kun davomida ular odatda uxlashadi, quyosh botishiga uyg`onishadi va issiq ovqat tanavvul qilib, choydan ichib bo`lganidan keyin teleskopli minoralar va pavilyonlarga tarqaladilar. Maydanakdagi ob-havo sovuq – qishda tez-tez sovuq -20 daraja Selsiyni tashkil etadi. Teleskoplarning gumbazlarini isitish mumkin emas – isitish havosi optik buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin va yigit-qizlar bir necha qavatli issiq kiyimlarga o'ralgan holda ishlashlariga to`g`ri keladi.

Ba'zan barcha platolar va unga oboradigan yo'l qalin qor qatlami bilan qoplanadi va bahor sellari va ko'chkilar vaqtida yo'l to'sqinlik qiladigan, buzilgan yoki suv bilan yuvib ketilgan ko'priklar tez-tez uchraydi. Shunga qaramay, yigit-qizlar ishlarini olib boradilar va ular olgan ma'lumotlar nafaqat Toshkent shahridagi olimlar, balki Maydanakdan foydalanuvchi mamlakatlardan yuzlab hamkorlar tomonidan ham qo'llaniladi.

Maydanak yaqinida Astronomiya institutining yana bir bo'linmasi-Kitobdagi kenglik stantsiyasi mavjud bo'lib, unda yer qutbining harakatlanishi kuzatiladi. Bu yerda bir nechta kichik teleskoplar, sun'iy yo'ldosh navigatsiya tizimlarining doimiy stantsiyasi va frantsuz sun'iy yo'ldosh tizimi DORIS va REGINA stantsiyasi mavjud.

Kitob xalqaro kenglik tizimi dasturi bo'yicha 250 mingdan ortiq o'lchovlarni amalga oshirdi, 1986 yilda bizning astronomlar Kitobda Galleya kometasining eng aniq holatlarini 104 ta rasadxona orasıda oldilar va 2007 yilda geostatsionar sun'iy yo'ldoshlar va obyektlarning 40 mingdan ortiq koordinatalarini yuqori elliptik orbitalarda o'lchadilar.

Poytaxtga yaqinroq kelsak: Chimyon yaqinida Kumbel tog'i (uning yonbag'irining bir qismi, ya'ni Bildirsoy), IRIS xalqaro loyihasining stantsiyasi (Quyosh ichki qismidagi xalqaro tadqiqotlar) joylashgan. IRIS stantsiyalarida asosan quyosh yuzasidagi tebranishlar – "quyosh botishi"ning bir turi kuzatiladi. Bunday kuzatishlar asosida siz Quyoshning ichki tuzilishi haqida ko'p narsalarni bilib olishingiz mumkin.

Dunyoda bunday stantsiyalar faqat oltitadir va eng muvaffaqiyatlisi bu Kumbel stantsiyasidir. Loyihaga qo'shgan hissasi va boshqa ilmiy xizmatlari uchun Astronomiya instituti direktori va IRIS akademiya ma'lumotlarini qayta ishlash, kalibrlash va tahlil qilish guruhi raisi akademik Shuhrat Egamberdiyev 2015 yilda Fransiyaning akademik palma ordeni bilan taqdirlangan.

***
Astronomiya instituti xalqaro kenglik tarmog`iga kiradi, Toshkent va Xitoydagi navigatsiya stantsiyalari global navigatsiya sun'iy yo'ldosh tizimlari (IGS) Xalqaro xizmatining bir qismi hisoblanadi. Institutning ilmiy mahsuldorligi haqida Astronomiya va astrofizika sohasidagi Scimago ilmiy reytingida O'zbekiston Xirsh indeksi bo'yicha 56-o`rinni va reytingga kirgan 186 ta mamlakatdan nashrga berilgan takliflar bo'yicha 64-o`rinni egallaganligi bilan ham baholash mumkin.