TIAF 2023: Xalqaro animatsiya festivali qanday o'tdi

5-maydan 12-mayga qadar Toshkentning madaniyatga oshno yoshlari uchun ahamiyatli maskanlar — mochub, 139 Documentarycenter, Goethe-Institut, ISHPISH, shuningdek, Amaliy san'at muzeyi va O'zbek milliy qo'g'irchoq teatri — TIAF'23 doirasida turkum ma'ruzalar, mahorat darslari, ko'rik-tanlovlar o'tadigan maydonga aylandi.

Ushbu xalqaro animatsiya festivali poytaxtimizda ikkinchi bor o'tkazilmoqda. Bugun biz bu tadbir doirasida nimalar bo'lgani haqida hikoya qilish bilan birga nima uchun mintaqamizda animatsiya sohasi unchalik taraqqiy etmayotgani sabablarini tahlil qilamiz va tashkilotchilar o'z oldiga qanday maqsadlar qo'yganligi haqida so'z yuritamiz.

Dante Rustav, TIAF tashkilotchisi va dasturiy direktori, rejissyor. U TIAF yaratilish tarixi hamda festivalni o'tkazishdan ko'zlangan maqsad va vazifalar haqida so'zlab berdi.

Dante: «Hammasi bolalar uchun ochilgan animatsiya studiyasidan boshlangan – u yerda rafiqam bilan animatsiyadan dars berardik. Tayyorlangan filmlar ancha ko'payib qolgach, ularni qayerda ko'rsatsak bo'larkin, degan savol tug'ildi. Shunda biz Toshkentda namoyish uchun mos maydon yo'qligini o'ylab qoldik. Festival g'oyasi aynan shu maqsadni amalga oshirish uchun ilgari surildi».

Dastlab bolalarning animatsion ishlarini namoyish qilish uchun yaratilgan maydon pirovardda butun Markaziy Osiyo mintaqasidagi animatsiya sohasi mutaxassislari va havaskorlarini birlashtirib, G'arb festivallari madaniyati sari o'ziga xos ko'prik o'rnatdi. Namoyishlar dasturida dunyoning 75 davlatidan filmlar ishtirok etdi. Ammo asosiy e'tibor mahalliy mualliflarni izlab topish, jarayonga jalb qilish va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan va hamon shunday bo'lib qolmoqda.

Dante: «Bugungi kunda Markaziy Osiyo animatorlari jahondagi jiddiy katta animatsiya jabhasi bilan raqobatlasha olmaydi. TIAF ular uchun “chiniqish”, o'z uslublarini topish va kelgusida kattaroq maydonlarga chiqish imkoniyatidir. Tanlov bilan bir qatorda, tomoshabinlarimiz jahon sanoatidagi eng so'nggi yangiliklar va tendensiyalar bilan tanishishlari uchun bu yilgi dasturga yirik xorijiy festival xitlarini kiritishga harakat qildik».

O'zbek animatsiyasiga nima bo'ldi?

O'tgan yili TIAF-22 dasturiga sho'rolar davridagi o'zbek animatsiya maktabi asarlari retrospektivasi kiritilgan edi. Tomoshabinlar katta ekranda «Yoqimli yomg'ir yog'adi», «Sehrli sandiq», «6x6 kvadratda», «Chig'iryoq», «Temir daraxt» va «Sichqonlar malikasi» kabi multiplikatsion shedevrlarning qayta tiklangan va raqamlashtirilgan nusxalarini ko'rish imkoniyatiga ega bo'lishdi. Taqdim etilgan ko'plab filmlar uzoq vaqt davomida yo'qolgan, deb hisoblangan edi.

Xo'sh, qanday qilib o'ziga xos o'zbek animatsiyasi boshqa mintaqaviy maktablar kabi o'z dolzarbligini yo'qotdi va uzoq yillar davomida anabioz haqiqatda holatiga tushib qoldi? Bu haqda qozog'istonlik ma'ruzachilar — animatsion loyihalar rejissyori Ivan Ardashov va «InternationalSchoolAlmaty»ning vizual san'at o'qituvchisi, rejissyor va TIAF-22 Gran-pri sohibasi Anita Chernixning «Markaziy Osiyoda animatsiya» ma'ruzasida batafsil so'z yuritildi. Ular tomoshabinlarni mintaqada animatsiya sohasining rivojlanish tarixi va hozirda sohadagi jarayonlar qanday kechayotgani bilan tanishtirdilar.

Anita: «Sovet Ittifoqida animatsiya umuman yetarli darajada utilitar bo'lgan va ko'proq yoshlarni an'anaviy sovet qadriyatlari ruhida tarbiyalash vositasi sifatida qabul qilingan. U yaxshi moliyalashtirilgan hamda estetik, yoqimli va keng auditoriya uchun tushunarli bo'lishi kerak edi. Sobiq ittifoq parchalanib ketgach, inqiroz davrida moliyalashtirish oqimi sezilarli darajada kamaydi. Natijada badiiy kengashlar o'z kuchini yo'qotdi, ko'plab mualliflar ishdan chetlashdi, animatsiya maktabining o'zi esa yo'qotildi.

90-yillarda davlat asosan folklor va klassik syujetlar asosidagi loyihalarni qo'llab-quvvatlagan. Shu bilan birga, globallashuv foydasiga tanlov qilib, Disney va Pixar mahsulotlariga stilistik jihatdan o'xshash multfilmlar ishlab chiqarishga homiylik qildi.

Aslida, 20 yil davomida aniq unumli, deb hisoblangan bu yondashuv muvaffaqiyat keltirmadi. Ammo ko'plab mustaqil studiyalar paydo bo'ldi, ular improvizatsiya qilingan vositalardan yangi hikoyalar yaratishga harakat qilmoqda, tajribalar o'tkazmoqda va animatsiya faqat bolalar uchun emasligini isbotlamoqda. Shu bilan birga, ular o'z loyihalarida ham ataylab folklorga murojaat qilmasdan, ma'lum bir milliy xarakterni saqlab qolishmoqda, mentalitetni aks ettirmoqda».

Yangi yo'nalishlar

Zamonaviy texnologiyalarning hammabopligi tufayli animatsiyada inqilobiy siljish sodir bo'ldi. Texnik jihatdan har qanday maktab o'quvchisi ham o'z smartfonida bir nechta ilovalardan foydalangan holda personajni jonlantirish, o'z mualliflik asarini yaratish va soha mutaxassislari qatori xalqaro tanlovlar laureati bo'lishga qodir. Mualliflarga shakl va mazmun bo'yicha son-sanoqsiz tajribalar o'tkazish imkoniyati berildi.

2023-yilgi tanlov dasturi zamonaviy animatsiyaning har bir yo'nalishiga bag'ishlangan seksiyalarga bo'lingan. Festivalning tashrif qog'ozi «Homesweethome» kategoriyasi bo'lib, unda tashkilotchilar mahalliy mualliflar mehnatining eng sara va eng yangi mevalarini to'plashdi.

Shuningdek, «Youthheroes» (bolalar animatsiyasi), «Silenceisgold» (ovozsiz animatsiya), «Flowerofcotton» (ayollar tomonidan yaratilgan animatsiya), «Minutefilms» (bir daqiqa davom etadigan animatsiya), «Animadoc» (hujjatli animatsiya), «Asiancrossroads» (butun Osiyo kontinentidan animatsiya), «Neighbors» (tanlovdan tashqari ukrain animatsiyasi), «Hotasiannight» (animatsion kliplar), «Stepbystep» (raqs filmlari), «Tothemoonandback» (kuratorlik dasturi), «Bloodycrazysea» (xorror-animatsiya) va shuningdek normal holatlar toifasiga hech to'g'ri kelmaydigan «Notnormal» kategoriyalarda ijodiy ishlar taqdim etildi.

Men oddiy inson sifatida, ko'plab qiziqishlarim qatorida hujjatli animatsiya fenomeniga ham qiziqardim. Negaki, multfilm yaratish texnologiyasining o'zi asl voqelikni tasvirlashga mo'ljallangan hujjatli filmlarga ziddek tuyuladi. Aslida esa real voqelik va faktlarga asoslangan animatsion filmlar shunday ataladi. Bu yerda shaxsiy hikoyalar, oilaviy sirlar, ruhiy jarohatni yengish, o'zlikni izlash va hatto Orol dengizi qayerga yo'qolganini aniqlashga urinish bor.

«Yosh avlod animatsiya tilini, uning shartlilik darajasini juda yaxshi tushunadi va ular bu tilda aytiladigan jiddiy voqealarga qiziqishadi. Shu sababli, zamonaviy festival kinosi endi Disneyning an'anaviy tasviriy yechimlarini izlamaydi, balki ko‘proq tajriba o'tkazadi», — deydi Yuliya Ruditskaya, PRATT Institute (Nyu-York) raqamli san'at kafedrasi o'qituvchisi, animatsion filmlar rejissyori, shuningdek TIAF laboratoriyasi kuratori va asosiy hay'at a'zosi.

Yuliya: «Qisqa metrajli va antologiya (umumiy dunyo, syujet yoki konsepsiya bilan birlashtirilgan qisqa metrajli filmlar turkumi) formatlari tobora ommalashib bormoqda. Biz qisqa va sig'imli formatga e'tibor qaratishga o'rganib bormoqdamiz. Ko'proq aralash texnikalar paydo bo'lmoqda. Va, umuman olganda, animatsiya nihoyat to'liq huquqli kinematografik til sifatida e'tirof etila boshlanmoqda. Axir, bu shunchaki janr emas, balki alohida san'at turidir.

Festival ishlari shu qadar rang-barangki, hakamlar hay'ati a'zosi sifatida ularga baho berishim juda qiyin. Qolaversa, men “barrikadalarning narigi tomonidagi” jarayonni — bunga qancha kuch, mehr va vaqt sarflanganini bilaman. Lekin, shunga qaramay, men uchun bir qancha muhim jihatlar bor. Birinchidan, bu g'oyaning o'zi va uni tomoshabinga taqdim etishga aniq-ravshan yondoshuv. Va albatta, originallik. Ba'zan juda yaxshi ishlangan, yaxshi suratga olingan film bo'ladi, lekin siz buni yuz marta ko'rgansiz. Muvaffaqiyat siri, menimcha, bu ikki tarkibiy qismning uyg'unligida. Shuningdek, men harakat qanday amalga oshirilganiga ham e'tibor beraman. U juda murakkab yoki oddiy, ammo ochiq-oydin, elegant va aniq bo'lishi mumkin.

Lekin asosiysi, filmning hissiyotlarni uyg'ota olishidir. Agar siz filmning qanday yaratilganiga e'tibor bermasdan, unga to'liq sho'ng'ib ketsangiz, bu uning yaxshi ishlanganligini anglatadi».

Animatorlarning yangi avlodi

Yuliya o'zining mahorat darslarida qanday qilib va nimalar vositasida yaxshi animatsion film yaratish mumkinligi haqida gapirib berdi. Uning TIAF: Education dasturi doirasidagi shogirdlari farg'onalik yosh rassom-animator qizlar edi.

Ular birgalikda g'oyalar izlash, syujetlarni taxlashni, raskadrovka qilishni va montaj dasturlari yordamida qahramonlarni jonlantirishni o'rganish borasida breynstorm o'tkazishdi. Aqliy hujum bosqichidayoq (va men bu jarayonni tashqaridan kuzatish imkoniga ega bo'ldim), bu qizlarning qay darajada yangicha va konseptual fikrlashi meni hayratda qoldirdi. Bu yerda popkorn otiluvchi vulqon, qochib ketishni orzu qiluvchi pardalar, uyquga ketish oldidan bolalar sanaydigan va navbati hech qachon kelmaydigan 100-qo'zichoq bor edi. Shu tobda, qo'shni eshik ortida esa, rassom-illyustrator Yuliya Drobova bilan kollaj bo'yicha mahorat darsidagi katta yoshli ishtirokchilar o'z tasavvurlarini parvoz holatiga qo'yib yuborgan edilar.

Yuliya Ruditskaya: «Animatsiyaning terapevtik xususiyati ham bor. Siz boshqa dunyoga, cheksiz imkoniyatlar olamiga sho'ng'ishingiz va unda sizni tashvishga solayotgan narsalarni ifodalashingiz mumkin. Bu san'at orqali refleksiya holatidir. Bu yerda siz boshqa qahramon bo'lishingiz, dunyoga uning ko'zlari bilan qarashingiz mumkin. Shu tarzda siz empatiyani o'rganasiz. Bundan tashqari, bu jamoaviy ish, fikr almashish, hissiy qo'llab-quvvatlashdir. Menimcha, ijodkor inson uchun ozuqaviy muhit juda muhim».

Festival kunining o'zidayoq Sonya Goryaning ijodkor va san'at o'rtasida aloqa o'rnatish (yoki aqldan ozmasdan loyihani oxirigacha yetkazish)ga bag'ishlangan ma'ruzasida qatnashish baxtiga muyassar bo'ldim. Sonya ijodiy jarayonni optimallashtirish va kundalik vazifalarni yanada yoqimli qilishga nima yordam berishi, rassomga rayder nima uchun kerakligi, «ahmoq, yalang'och va quvnoq» bo'lishingiz mumkin bo'lgan ish makonini qanday yaratish kerakligi, «ko'zlarni aylantirish» qanchalik muhimligi hamda ishonch — bu mushak ekanligi haqida gapirdi. Bularning barchasi TIAF-23 doirasidagi ekspertlar va soha mutaxassislari tomonidan taqdim etilgan qator tadbirlar sirasiga kirgan faqat bitta ma'ruza bo'layotgan gaplar, xolos.

Dante: «Festivalimizda ta'lim dasturlariga alohida e'tibor qaratiladi. Biz “eski maktab”ni qayta qurish va qayta o'rganishdan ma'no yo'q, aksincha yangi kadrlarni tarbiyalashimiz kerak, degan qarorga keldik. Xalqaro ekspertlar bizga ma'ruzalar va mahorat darslari bilan kelishdi. Bizning maqsadimiz oddiy, lekin ayni paytda global — Markaziy Osiyoda animatsiya sanoatini deyarli noldan qayta yaratish».

Animatsiya jonlangan harakatdir

Yuqorida tilga olingan mahorat darslari qatorida aktrisa va rassom Masha Golm ishtirokida «Qo'g'irchoq odam» tana plastikasi bo'yicha ikki kunlik vorkshop hamda xoreograf Karina Xananeya va rejissyor Maks Epshteyn tomonidan kundalik marosimlar asosida raqs perfomansini yaratish bo'yicha to'rt kunlik kurs ham bor edi. Ularning mehnati samarasi — ajoyib chiqish O'zbek Milliy qo'g'irchoq teatrida bo'lib o'tgan festivalning yopilish marosimida namoyish etildi.

Dante: «Bu yil festival ko'proq multidissiplinar bo'ldi. Biz animatsiya — jonlangan harakat, degan g'oyadan kelib chiqdik. Shunday qilib, bizning dasturimizda xoreografiya paydo bo'ldi, perfomanslar paydo bo'ldi. Umuman olganda, har qanday harakat ham ekranda, ham undan tashqarida mavjuddir».

Festivalning izchil tuzilgan dasturidan teatr haqida ma'ruzalar, «Oskarni qanday olish mumkin?» savol atrofida open-tok, ruhlantiruvchi va san'at ixlosmandlari va ijodkorlar uchun foydali bo'lgan ko'plab chiqishlar, perfomanslar, suhbatlar va amaliyotlarni topish mumkin. Barchasini qamrab ololmaganim va festivalning har bir kunida ishtirok etishga muvaffaq bo'lmaganimdan taassufdaman. Lekin keyingi yil barchasiga ulguraman, deb umid qilaman.