«Naqshlar»: Olga Kerimovadan ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilar uchun naqshlarning 3D-katalogi

Ko'zlaringizni yuming. Zulmat. Boshqa hech narsa yo'q. Endi esa ko'zlaringizni ochmasdan, oldingizda avval hech qachon ko'rmagan gulni tasavvur qiling. Uni, har bir gulbargini, har bir detallarini diqqat bilan ko'rib chiqing. Ushbu shakl, rang va nafislik uyg'unligi — favqulodda noyob hodisa, u faqat sizning xayolotingizda mavjud. Tasavvur qildingizmi?

 

Endi esa gulingizni boshqa odamga shunday tasvirlab beringki, u ko'zlari yumiq holatda sizni tinglab, uni barcha tafsilotlarida «ko'ra olsin».

 

«Ingichka poyadagi ko'plab mayda barglari mavjud katta yarim doira gul. Markazda yana bir gul bor, uning yettita olovrang gulbarglari va besh gulbargdan iborat och binafsha rangdagi o'zagi mavjud. Uning tepasida gullarni eslatuvchi uchta shakl, ularning har birida esa uchta uchli gulbarglar bor».

 

Bu matn Olga Kerimovaning «Naqshlar. Ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilar uchun taktil idrok qilishning 3D modellar bilan naqsh va bezaklar katalogi» loyihasi modellaridan biriga tayyorlangan tiflo-sharhdir. Bugun biz sizga ushbu loyiha qanday paydo bo'lganligi va uni amalga oshirishda kim yordam bergani haqida gapirib beramiz.

 

 

Loyiha haqida

 

«Naqshlar» — taktil idrok etish uchun hajmli 3D modellari mavjud, rus va o'zbek tillaridagi an'anaviy naqsh va bezaklar katalogi. Katalog ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilar uchun to'liq bo'rtma-nuqta taktil Brayl shriftiga o'tkazilgan.

 

Loyiha notijorat bo'lib, Shveysariya hukumati ko'magida Toshkentdagi FOCUS nodavlat san'at maktabi FOCUSGRAVITYHUB Xalqaro ijod laboratoriyasining kichik grant tizimi doirasida amalga oshirilmoqda.

 

Tayyorgarlik davri yakunlangach, katalogning 15 nusxasi yaratilib, ularning barchasi Respublika Markaziy ko'zi ojizlar kutubxonasi hamda O'zbekiston bo'ylab 14 ta ko'zi ojiz bolalar maktablariga sovg'a qilinadi.

 

To'plamga Brayl alifbosida raqamlangan 12 ta bezaklarning xajmli modellari qutisi, shuningdek, rus va o'zbek tillaridagi matnlar kiradi. 3D modellar bepul yuklab olish uchun FOCUSGRAVITYHUB Xalqaro ijod laboratoriyasining veb-saytida erkin joylashtiriladi. Shuningdek, audio-hamroh yaratish ham rejalashtirilgan.

 

 

Muallif haqida

 

Olga Kerimova Toshkent shahrida tug'ilib o'sgan. Toshkent davlat sharqshunoslik institutida yapon filologiyasi va adabiyoti fakultetida tahsil olgan. U Tokio xorijiy tillar universitetida amaliyot o'tash chog'ida Yaponiya bo'ylab ko'p sayohat qilgan va o'shanda suratga tushirishga jiddiy qiziqib qoldi. O'zbekistonga qaytgach, Olga fotograf Aleksandr Shepelinning qo'lida o'qishni davom ettirdi, fotoko'rgazmalar, performanslar va ijodiy laboratoriyalarda ishtirok etdi.

 

«Men O'zbekiston bo'ylab tez-tez sayohat qilaman va hunarmandchilik buyularining nafisligi, odamlarning mehribonligiga doim qoyil qolaman, — deydi Olga. — Menga ayniqsa abr gazlamalar, so'zanalar yoqadi. Yoshligimda, naqsh va bezakning ma'nosi haqida ko'p o'ylamagan paytlarimda ham hunarmand ustalarimiz mahsulotlarini o'zim zavq bilan kiyib, xorijliklarga ham sovg'a qilardim.

 

O'tgan yili menga Crave studiyasida dizayn bo'yicha o'qish va TBC Bankning «Ornaments» loyihasi uchun bezaklarni raqamlashtirishda ishtirok etish nasib etdi. Bu ajoyib tajriba bo'lib, keyinchalik milliy meros va zamonaviy texnologiyalarni uyg'unlashtirishga yordam berdi».

 

Olgaga «Naqshlar» yaratish g'oyasi 2021- va 2022-yillarda Toshkentdagi CCA LAB Zamonaviy san'at markazining tadqiqot laboratoriyasida qatnashganidan so'ng kelgan.

 

«Men faqat bitta narsa bilan mashg'ulman deya olmayman: menga til o'rgatish, tarjima qilish, transkribatsiya qilish, suratga tushirish, dizayn va art-menejment bilan shug'ullanish yoqadi. Men uchun ijod, birinchi navbatda, odamlar bilan bog'lanish, bu netvorking, tanishuvlar va kollaboratsiyalar. Ba'zi tadbirlarda fotograf bo'lib, qiziqarli odamlarni uchratasiz, qo'shma loyihalarni muhokama qilishni boshlaysiz, keyinchalik ular katta loyihalarga aylanadi. Men CCALABga fotograf sifatida kelganman, lekin menda rivojlanish va yangi narsalarni sinab ko'rish istagi bor edi», — deydi muallif.

 

CCA LAB da Olga Mirsaid Muxtorov bilan tanishdi, u ko'zi ojizlar masalalari bo'yicha uning maslahatchisi, hamkasbi va do'stiga aylandi. Mirsaid Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Madaniyat va san'atni rivojlantirish jamg'armasida ishlaydi. Tug'ilgandanoq ko'zi ojiz bo'lgan musiqachini laboratoriyaga ijodiy o'sish va san'atni o'ziga o'xshagan odamlar uchun ochiq qilish istagi olib keldi.

 

Aynan Mirsaid Olgaga qo'shma loyiha mavzusi sifatida inklyuziyaga e'tibor berishni taklif qildi.

«Anchadan beri inklyuziya mavzusiga kirishishni, hech kim tashqarida qolmasligi uchun jamiyatimizda qandaydir yechimlarni topishni xohlardim. Va nihoyat, ko'plab ko'nikmalarimni qo'llashim va foydali bo'lishim mumkin bo'lgan yo'nalishni topdim».

 

Yil davomida Olganing jamoasi ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchi odamlar san'atni qanday idrok etishi va bu yo'nalishda qanday mos ta'lim usullari mavjudligi bo'yicha keng ko'lamli tadqiqot o'tkazdi. Ular ko'plab shaxsiy intervyular o'tkazdilar, 77-sonli ko'zi ojiz bolalar ixtisoslashtirilgan maktab-internatining o'qituvchi va o'quvchilari bilan suhbatlashdilar, turli muzey va maktablarning xalqaro tajribasini o'rgandilar. Bir so'z bilan aytganda, ko'zi ojizlarni san'at bilan tanishtirish va unga yaqinlashtirish uchun qanday usul va texnologiyalar mavjudligi haqida har xil ma'lumotlarni izlashdi.

 

 «Biz bir qarashda oddiy — “Siz uchun ranglar nimani anglatadi?” kabi savollarni berdik. Tug'ilgandan ko'r bo'lgan odam uchun ranglar hech narsani anglatmaydi. Ammo ko'rish qobiliyatini yo'qotgan kishi uchun ranglar katta ahamiyatga ega, hatto u endi ularni ko'rmasa ham.

 

Ko'zi ojizlar markaziy kutubxonasiga kelib, Brayl alifbosida san'atga oid birorta kitob topa olmaganim men uchun eng achinarli kashfiyot bo'ldi. Faqat shaxmat haqida kitoblar va musiqiy notalarni topdim. Maktabda o'qituvchilar bolalarni Brayl-art, yog'och o'ymakorligi va to'qish bilan tanishtirishga harakat qilishadi. Ammo “ko'zi ojizlar uchun” san'at asarlariga kelsak, deyarli hech qanday ma'lumot, shu jumladan ko'rgazmali qurollar mavjud emas. Oqibatda ko'plab ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilar zamonaviy va mumtoz san'at haqida kam yoki umuman tasavvurga ega emaslar. Men bu ma'lumotlarni ularga tanishtirish yo'llarini qidirdim.

 

Masalan, Qozog'istonda gipsdan figuralar quyiladi, kimdir qo'lda taktil kartinalar yaratadi. Dunyo bo'ylab juda ko'p ma'lumotlar, ko'plab mutaxassislar mavjud. Shuning uchun, tadqiqotlar hali tugagani yo'q va men doimiy ravishda bu bilan shug'ullanayapman, ma'lumotlarni saqlayapman va hokazo».

Olga g'oyadan to'liq shakllangan, puxta o'ylangan loyihagacha yo'l uchun taxminan bir yil sarfladi. Uni amalga oshirishdagi navbatdagi qadam moliyalashtirish yo'lini izlash edi.

 

«Hozir men art-menejmentni faol ravishda o'rganyapman va o'z bilimlarimni darhol amalda qo'llashga harakat qilaman, — deydi Olga. — Shunday qilib, “Naqshlar” loyihasini o'zim to'liq ishlab va hisoblab chiqdim: u qanday ko'rinishda bo'lishi kerak, nimadan iborat bo'lishi kerak, buning uchun menga qanday odamlar kerak va qancha pul kerak. Loyiha miyamda to'liq shakllangandan so'ng uni amalga oshirish uchun grantlar izlay boshladim».

 

Aynan shu paytda Toshkentdagi FOCUS San'at maktabi Shveysariya hukumati ko'magida Xalqaro ijodiy laboratoriyasiga open-call e'lon qilgan edi. Laboratoriya Markaziy Osiyodan to'qqiz yo'nalish — badiiy va hujjatli filmlar, fotografiya, musiqa, tasviriy san'at, she'riyat, teatr va boshqalar bo'yicha ishtirokchilarni tanlab oldi. Har bir yo'nalishning xalqaro miqyosdagi o'z kuratori mavjud.

 

Olga «Inklyuziya» mavzusidagi «Tasviriy san'at» yo'nalishi bo'yicha FOCUS GRAVITY HUB laboratoriyasining ishtirokchilaridan biriga aylandi. Ushbu yo'nalishning kuratori O'zbekiston va Markaziy Osiyodagi ko'plab filmlar va teatr spektakllarining postanovkachi rassomi Mariya Soshina edi.

 

2023-yil 14-yanvardan boshlab har hafta 2 oy davomida kuratorlar va turli mamlakatlardan taklif etilgan mutaxassislar, jumladan Diana Raxmanova, Aleksey Ulko, Yelena Deyneko va Aida Mashurovalar tomonidan ko'p soatlik ma'ruzalar o'tkazildi.

 

Laboratoriya ishtirokchilari taqdimotlar tayyorladilar, loyihalar tuzilmasini korreksiya qildilar, budjetni hisoblab chiqdilar va hokazo.

 

Natijada, Olganing loyihasi boshqalar bilan bir qatorda amalga oshirish uchun mablag' oldi. Loyiha ishga tushirilgach, yana bir qancha tashkilotlar — Toshkent Kimyo xalqaro universiteti va TIS Toshkent xalqaro maktabi tomonidan qo'llab-quvvatlandi.

 

Loyihaning birinchi taqdimoti 2023-yil 1-aprelda FOCUSGRAVITYHUB ochilish marosimida bo'lib o'tdi. Toshkent, Bishkek va Varshavadan kelgan mehmonlarga «Tasviriy san'at» yo'nalishi bo'yicha to'rtta loyiha taqdim etildi. Namoyish davomida fokus-guruhlarning fikr-mulohazalari va istaklari to'plandi, shundan so'ng loyiha yakuniy namoyish va tasdiqlash uchun qayta ishlandi.

 

 «Bu ajoyib tajriba va juda ko'p yangi hamda foydali ma'lumotlarlar, — deydi Olga. — Bunday keng ko'lamli ijodiy jarayonning bir qismi ekanimdan faxrlanaman. Men tashkilotchilarning, ayniqsa FOCUS san'at maktabi direktori Mariya Musakovaning professionalligiga qoyil qolaman. Tasviriy san'at yo'nalishi kuratori Mariya Soshinaga alohida tashakkurimni bildiraman.

 

Kuratorlarimiz va maktab jamoasi kunning istalgan vaqtida biz bilan aloqada bo'lib, ko'plab ishtirokchilarga yordam berishdi. Men juda ko'p yangi do'stlar orttirdim, ko'plab qo'shma g'oyalar paydo bo'ldi, umid qilamanki, kelajakda ularning hammasini amalga oshira olaman».

 

Olganing do'sti, belaruslik IT-mutaxassis Ruslan Panasyuk loyihaga katta yordam berdi. U loyihaning butun texnik qismini o'z zimmasiga oldi: 3D modellarni raqamlashtirish, Brayl alifbosida raqamlashni ishlab chiqish, zarur testlar, printerlarni sozlash, buning natijasida vektor tasvirlari kerakli shaklga ega bo'ldi.

 

Aleksandra Volodina ko'ruvchilar uchun katalogning badiiy dizayni va tartibi uchun mas'ul edi. Lidiya Nasibulina esa turli manbalardan to'plangan ma'lumotlarni izchil va ixcham matn holiga keltirishga yordam berdi.

«Men shunday texnologiya qidirardimki, u qimmat bo'lmasa va ko'p vaqt talab qilmasa, O'zbekistonda materiallar va texnikani topish oson bo'lsa. Har qanday narsani qo'lda tayyorlash ko'p vaqtni talab etadi. Ko'zi ojizlar uchun maxsus bosib chiqarish texnologiyalari juda qimmat. 3D bosib chiqarish esa nihoyat hammabop va nisbatan arzon bo'ldi. Printer sotib olib, xohlagan narsangizni chop etishingiz mumkin.

 

Naqshlarni bo'rtma va unchalik mushkul bo'lmagan holda bo'lishi men uchun muhim edi. Natijada, bir nechta variantlarni sinab ko'rganimizdan so'ng, katalog uchun 12 ta bezak namunalarini chop qildik hamda turli yoshdagi ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchi insonlar uchun tushunarli matn tayyorladik.

 

Matnni tinglab, bezaklarni o'rgangan ko'zi ojiz odamlar ularga juda yoqqanini, avval ko'pgina tasvirlar ularga noma'lum bo'lgani, hozir esa o'z uylarining bezaklaridan ham ma'lum detallarni yaxshiroq tushuna boshlaganlarini aytishdi. Ko'pchilik hayron bo'lishi mumkin: kirish eshigi yuqorisidagi qalampir va do'ppilardagi naqshlar o'rtasida qanday umumiylik bor? Juda ko'p!

 

Ko'rish qobiliyatiga ega odamlar tiflo-sharh ostidagi naqshga ko'zlarini yumib teginish tajribasidan so'ng, ko'zi ojizlardan ko'p narsani o'rganish mumkinligini tushunadilar. Hech bo'lmaganda barmoqlarning sezgirligini rivojlantirish, atrofda nima bo'layotganini diqqat bilan tinglash va hokazo.

Ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchi insonlar katalogni birgalikda o'rgangach, odatdagidek achinish va oddiy so'zlar o'rniga birgalikda san'atdan bahra olishlari, yangi do'stlar topishlari va hatto qo'shma loyihalar ustida ishlay boshlashlari meni juda xursand qiladi. Meni bu yo'nalishda ishlashga bundan ko'ra ko'proq nima ilhomlantirishi mumkinligini tasavvur ham qila olmayman».

 

«Ko'rish qobiliyatining mavjud emasligi chet tillarini o'rganmaslik, sport, musiqa, har qanday ijod turi bilan shug'ullanmaslik uchun sabab bo'la olmaydi — buning uchun qulay muhit yaratilsa, jamiyatdagi har birimizning hayotimiz ancha qulay bo'ladi».

 

Olga va uning jamoasi O'zbekistonda ko'zi ojizlar uchun 3D chop etish amaliyotini davom ettirishni, shu orqali jamiyatni inklyuziv qilishni va odamlarni, ularning xususiyatlaridan qat'iy nazar birlashtirishni rejalashtirmoqda.

 

 

Fotosurat: Anna Shishkina, Anastasiya Kozlova, Anton Papin